آشنایی با انواع افزودنی های خوراکیگردآورنده: مجید مقبل دوست
لزوم حفاظت در برابر پرتو های یونساز ( گاما ٬ ایکس و...)
با شناخت پرتوهای ایکس و گاما توسط بشر ٬ استفاده از این امواج الکترومغناطیس نافذ به سرعت در زمینه های مختلف گسترش یافته بطوریکه در بسیاری از روشهای تشخیصی ( نظیر انواع رادیوگرافی ٬ ماموگرافی و ... ) ٬ درمان توده های سرطانی ( توسط روشهای مختلف پرتودرمانی ) و نیز رادیوگرافی صنعتی ٬ شاهد بکارگیری روز افزون این امواج هستیم . به عنوان مثال ٬ از آنجا که این امواج قابلیت بالایی در نفوذ به قسمتهای درونی قطعات و سازه ها دارند استفاده از آنها در رادیوگرافی صنعتیRT ٬به عنوان یکی از کارامد ترین روشهای آزمون غیر مخرب ٬ از اهمیت زیادی در صنعت برخوردار است.
مثلا در ساخت و نصب لوله های انتقال و توزیع گاز ٬ در تست نقاط جوشکاری جهت اطمینان از عدم وجود هرگونه منفذ و ترک در سطح جوش ٬ عدم نفوذ ناخالصی در جوش و ... از رادیوگرافی صنعتی استفاده می شود . اصولا رادیوگرافی صنعتی در مواردی که منشا ٬ ضخامت یا چگالی ماده باشد توانایی بالایی در آشکارسازی دارد و هرچه این تغییرات بیشتر باشد تمایز آنها ساده تر خواهد بود . بطور کلی در صورتی که تفاوت در میزان جذب تشعشع قسمتها حداقل 2% باشد به راحتی توسط رادیوگرافی تشخیص داده می شوند.
براین اساس امروزه استفاده از پرتوهای یونساز به امری اجتناب ناپذیر مبدل شده اما از طرفی مضرات این نوع پرتوها بر روی بافت های زنده به اثبات رسیده است و اگر در بکارگیری این پرتو ها بهترین شرایط کنترلی و حفاظتی نیز اعمال شود باز هم پرسنل و پرتوکاران در معرض تابش مقداری از این پرتوها خواهند بود یعنی هرگز نمی توان 100% جلوی نفوذ این پرتوها را گرفت بلکه می توان متناسب با زمان تابش و شدت آن محافظهایی طراحی نمود تا دز دریافتی پرسنل و پرتوکاران حداقل در حد مجاز پرتوگیری شغلی ٬ کنترل شود .بطور کلی پرتوگیری باید زمانی انجام پذیرد که منفعت آن مضرات تابشهای یونیزان را تحت الشعاع قرار دهد برای نمونه اختصاص هزینه لازم جهت محدود نمودن دز دریافتی مقرون به صرفه باشد ( در غیر این صورت نباید پرتو گیری انجام شود ) تنها در این صورت پرتوگیری موجه خواهد بود زیرا بر اساس قوانین حفاظت در برابر پرتوهای یونیزان تنها توجیه پرتوگیری بیش از حد مجاز نجات زندگی می باشد از اینرو کلیه تابشهایی که هدف آنها نجات زندگی نیست باید کنترل شده و تابش گیری در آنها حداقل در حد تابش گیری شغلی تعیین شود.
مهمترین پرتوهای یونیزان عبارتند از :
1 - ذره آلفا α : این ذره از دو پروتون و دو نوترون تشکیل شده و با گرفتن دو الکترون به اتم پایدار هلیوم تبدیل می شود از آنجا که این ذره جرم زیادی دارد قدرت نفوذ کمی داشته و به راحتی توسط یک برگ کاعذ متوقف می شود.
2 - ذره بتا β : برای گسیل ذره بتا یک نوترون به پروتون تبدیل می شود و ذره بتا نیز تابش می شود . طیف اشعه بتا تک انرژی نبوده و یک طیف پیوسته با تمام مقادیر انرژی از صفر تا حداکثر را داراست . برد این اشعه بسته به انرژی اولیه ( عنصر مادر ) و جنس محیط از چند سانتیمتر تا حدود یک متر می باشد . قدرت نفوذ این اشعه 100 برابر آلفا بوده و در ورقه آلومینیومی به ضخامت 1mm بخوبی جذب می شود.
3 - پرتو گاما γ : از امواج الکترومغناطیسی باطول موج بیش از 0.01 آنگسترم ( -10^10) و جرم صفر می باشد خاصیت یونیزاسیون آن بسیار کمتر از ذرات آلفا و بتا می باشد اما قدرت نفوذ آن بسیار بالاست.
4 - پرتو x : از امواج الکترومغناطیسی باطول موج بین 10 تا 0.01 آنگسترم و جرم صفر می باشد قدرت نفوذ آن از پرتو گاما کمتر می باشد
عوارض پرتوگیری :
بطور کلی می توان تاثیر پرتوهای یونیزان بر بافتهای زنده را تحت عناوینی نظیر :.8/وارض قطعی (deterministic effect) و عوارض احتمالی (stochastic effects of radiation) مورد بررسی قرار داد .
عوارض قطعی : با قرار گرفتن بافت زنده در معرض پرتوهای یونیزان و افزایش دز دریافتی بیش از آستانه مجاز ٬ اثاری متناسب با شدت پرتو در آن پدیدار می شود که در صورت ادامه یافتن این روند می تواند به سلول آسیب جدی وارد نماید حتی منجر به مرگ سلول شود از جمله این عوارض می توان به تهوع ٬ استفراغ ٬ بی اشتهایی ٬ سردرد ٬ تب و اریتم در ساعات اولیه و در مراحل بحرانی مشکلات سیستم گوارش و مغزی ٬ اختلال در هوشیاری و علایم عصبی ٬ کاهش برخی سلولهای خون و ... اشاره نمود .
عوارض احتمالی : شواهد نشان می دهد تابش اشعه احتمال بروز برخی مشکلات در بدن ٬ نظیر احتمال بروز انواع سرطان ها را افزایش می دهد . تابش پرتو یونساز می تواند با ایجاد تغییرات فیزیکی و شیمیایی اطلاعات ژنتیکی سلولها را دستخوش تغییر نموده با شکستن کروموزومها علاوه بر اثرات کنونی عوارضی نظیر جهش ژنتیکی را در نسلهای بعدی نمایان کند .
بروز و شدت این عوارض ( عوارض احتمالی ) حد آستانه ای نداشته و نمی توان نسبت مشخصی برای آن در نظر گرفت .
عوامل موثر در بروز این عوارض :
1 – حساسیت بافتها و ارگانهای مختلف بدن در برابر پرتوهای یونساز متفاوت می باشد از آسیب پذیر ترین بافتهای بدن میتوان به مغز استخوان ٬ سلولهای جنسی ٬ بافتهای لنفاوی ٬ مخاط دستگاه گوارش و گلو اشاره نمود .
2 – باید متناسب با مدت زمانی که بافت در معرض تابش پرتو قرار گرفته فرصت کافی برای بافت ایجاد شود تا بتواند خود را ترمیم کند .
3 – هر چه سن افرادی که در معرض تابش قرار می گیرند کمتر باشد عوارض بیشتری در آنها نمایان می شود ( بجز مواردی نظیر آب مروارید که هرچه سن فرد بالاتر باشد تاثیر پرتو شدیدتر خواهد بود ) تا جایی که حضورافراد زیر 18 سال در محیطهای رادیوگرافی صنعتی طبق استانداردهای پایه ( موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی کشور ) ممنوع است . البته حساسیت بیولوژیکی افراد با سن یکسان نیز با هم متفاوت می باشد .
در این بین مادران باردار و کودکان آسیب پذیر ترین گروه نسبت به پرتو می باشند بر اساس آمار احتمال ابتلا به سرطان خون ٬ ناهنجاریهای مادرزادی ٬ همچنین عقب ماندگی ذهنی کودکانی که شکم مادران آنها در دوران بارداری در معرض تابش قرار گرفته اند بیش از دیگران می باشد که در این موارد باید میزان پرتو رسیده به شکم مادر را محاسبه نموده و سپس پرتو دریافتی توسط جنین تخمین زده شود ٬ نرم افزارهای مختلفی برای تخمین میزان پرتوگیری جنین طراحی شده که از آن جمله می توان به نرم افزارFetDoseاشاره نمود این نرم افزارها بر مبنای اطلاعات و پارامترهای فیزیکی تابش دهی ٬ سن بارداری و غیره دز دریافتی جنین را تخمین می زنند البته در رادیوگرافی از سر و گردن ٬ دندان ٬ دست و پا و ماموگرافی زنان باردار میزان دز جذبی جنین بسیار کم و قابل اغماض خواهد بود. حساسیت جنین نسبت به پرتوهای یونساز به سن جنین و مقدار پرتو دریافتی آن بستگی دارد و با افزایش مقدار پرتو دریافتی ( بویژه در ماه دوم بارداری ) شدت صدمات وارده شدیدتر خواهد بود لذا به زنانی که احتمال باروری می دهند توصیه می شود
● به عنوان همراه بیمار وارد اتاقهای پرتو ( رادیوگرافی ٬ پرتودرمانی و ... ) نشوند
● قبل از انجام هرگونه رادیوگرافی پزشک یا تکنسین مربوطه را مطلع کنند
● در صورت پرتو درمانی حتما پزشک را مطلع سازند
4 – هرچه شدت تابش زیادتر باشد بر توانایی آن در نفوذ به قسنتهای درونی تر افزوده شده عوارض شدیدتر خواهند بود.
اقدامات تشخیصی پاراکلینیک در پرتوگیری غیر اصولی :
شمارش سلولهای خونی ( CBC DIFF) : تغییر در تعداد سلولهای خونی از 0.5 GYبه بالا شروع می شود در این بین لنفوسیتها از حساسیت بالایی نسبت به پرتوگیری از خود نشان می دهند بنابراین شمارش مطلق لنفوسیتها بهترین و مفید ترین تست برای تعیین پرتوگیری در مراحل اولیه می باشد
تخمین دز بیولوژیک : آنالیز شکستن کروموزومی لنفوسیتها رایجترین روش دزیمتری بیولوژیکی می باشد که توسط آن میتوان پرتو بیولوژیکی بیش از 100 میلی سیورت در تمام بدن را تشخیص داد ( بجز مواردی که پرتوگیری به صورت موضعی یا داخلی باشد )
اقدامات درمانی در پرتوگیری غیر اصولی :
● اگر دز دریافتی ناشی از پرتو گیری خارجی کمتر از 1GYو شمارش مطلق لنفوسیت شش روز بعد از پرتوگیری بیش از 1500 دسی لیتر باشد درمان علائم به صورت سرپایی خواهد بود.
● اگر دز دریافتی ناشی از پرتو گیری خارجی بیش از 1GYباشد بیمار باید بستری گردد و برحسب شمارش لنفوسیت آنتی بیوتیک مناسب ٬ فاکتورهای رشد ٬ تنظیم مایعات و الکترولیتها و درمانهای حمایتی و ... انجام می شود
● اگر دز دریافتی بیش از 8GYباشد و درمان خودبخود مغز استخوان ممکن نباشد پیوند مغز استخوان صورت می گیرد
منابع :
●سایت سازمان انرژی اتمی ایران ٬ استاندارد حفاظت در برابر پرتوهای یونساز و ایمنی منابع پرتو
● رادیولوژی ٬ سونولوژی ٬ الکترولوژی (تالیف دکتر سید محمد مسعود شوشتریان و دکتر سید حسین یحیوی )
● اصول حفاظت در برابر پرتو در آزمون رادیوگرافی ( علی دل روشن )
●آثار بیولوژیکی اشعه ٬ دانشنامه رشد 5 مرداد 1385 ( حسین خادم )
● تدابیر حفاظتی و روشهای مناسب جهت جایگزینی آزمون رادیوگرافی در جوشکاری خطوط انتقال گاز ( بهنام دیناری
کانی 
در باره انرژی هسته ای بیشتر بدانیم - حسین فرمقدم