آشنایی با انواع افزودنی های خوراکی
راههاي افزايش انگيزه در دانش آموزان براي مطالعه درس شيمي
نويسنده: حسين عظمت (كارشناس ارشد شيمي آلي، دبير شيمي ناحيه يك تبريز)
چكيده:
دراين مقاله سعي شده است براساس نظريه هاي يادگيري و انگيزش در فراگيران روشهاي عمومي براي افزايش
انگيزش و نيز روشهاي اختصاصي براي درس شيمي آورده شود. علاوه بر پيشنهاد اساتيد علوم تربيتي، 23 روش در
زمينه افزايش انگيزه براي آموختن عميق و آگاهانه درس شيمي در چهار حيطه اختيار مختلف، توسط مولف پيشنهاد
شده است. برخي روشها را معلم به تنهايي با اندكي تلاش بيشتر ميتواند پياده كند اما برخي از آنها نيازمند همكاري
جدي مسئولان مدرسه و اداره يا سازمانهاي آموزش و پرورش است. در اين روشها بنا بر اين است كه با درگير كردن
ذهن و فكر دانشآموزان در ارايه درس آنان را به صورت كاملاٌ غيرمستقيم و بدون پند و اندرز - كه در سنين دبيرستان
واقعاٌ سمي مهلك بر خلاقيت و شخصيت درحال تثبيت دانش آموز است- به مطالعه شيمي علاقه مند ساخته و
آموزش شيمي را به سمت آموزش هاي كاربردي سوق دهيم.
درس شيمي جزو درسهايي است كه اولاٌ افراد خاصي بدان علاقه دروني دارند، ثانياٌ به خاطر اينكه بيشتر مطالب آن
ذهني است و كاملاٌ ملموس نيست، لذا در آموزش اين درس به طور معمول با مشكلاتي مواجه ميشويم كه البته
بسياري از اين مشكلات با تدابير معلمان شيمي كه ذهني فعال دارند، حل ميشود. از آن جا كه اين امر به نظر مهم
ميآيد كه بتوانيم با يك سري كارهاي علمي اين مشكل را حل كنيم در اين مقاله سعي شده است در كنار مباني
علمي انگيزش و راههاي افزايش آن برخي راهكارهاي مفيد از نظر نويسنده نيز بيان گردد. برخي از اين راهكارها از
حيطه اختيارات معلمان خارج است و مسئولان بايد آنها را برعهده گيرند ولي برخي ديگر را ميتوان در كلاس درس با
همين امكانات نيز انجام داد. به اميد اينكه اين مطالب مفيد واقع گردند.
انگيزش را ميتوان عامل نيرودهنده، هدايت كننده و نگهدارنده رفتار تعريف كرد. انگيزش را به دو نوع دروني و بيروني
تقسيم ميكنند. در نوع بيروني آن يك عامل خارجي سبب افزايش انگيزه ميشود.(انگيزه مفهومي دقيقتر از انگيزش
است و به يك رفتار خاص مربوط است) براي نمونه ميتوان تشويق كلامي، جايزه از طرف معلم و والدين و مواردي
شبيه اين را نام برد.
در انگيزش دروني دو موضوع كلي وجود دارد: انگيزش ادراك كفايت و انگيزش ادارك خودمختاري(كنترل). منظور از
ادارك كفايت اين است كه فرد بر توانايي خود در فهميدن و پيشرفت تحصيلي آگاهي يابد. منظور از ادراك كنترلي اين
است كه دانشآموز احساس كند موقعيت فعلي كاملاٌ تحت كنترل اوست و هيچ اجباري در كار نيست. البته نظريههاي
متعددي در زمينه يادگيري و انگيزش بيان شده است.و در مورد افزايش هر يك از انوع ادراك ها و انگيزش،
راهكارهايي در منابع مختلف آمده است ولي به طور مختصر راهكارهاي مورد تاكيد، در زير آورده شده است (براي
مطالعه بيشتر ميتوانيد به منابع 1 و 2 مراجعه نماييد):
- كم توجهي به دانش آموز ضعيف، دادن تكاليف آسان و نشاندن در ته كلاس اعتماد به نفس او را از بين ميبرد
- بنابراين بايد نه تنها به دانشآموز ضعيف كم توجهي نكرد بلكه او به توجه بيشتر نياز دارد و معلم بايد انتظار و
- پيشزمينهي ذهني خود را نسبت به او عوض كند(نظريه انتظار معلم).
- كارهاي خوب و مورد قبول دانش آموز را به توانايي و استعداد او نسبت ندهيد بلكه به تلاش او نسبت دهيد(نظريه اسناد يا نسبت دادن).
- رابطه معلم با دانش آموز بايد با محبت و همراه با دلسوزي باشد.
- از دانش آموز حمايت آموزشي كنيد. براي مثال موقع دادن تكليف برخي از آنها را با توضيح كامل حل كنيد.
- آنچه را از دانش آموزان به عنوان هدف آموزشي انتظار داريد در آغاز درس به طور واضح به آنها بگوييد.
- در شرايط مقتضي از تشويقات كلامي استفاده كنيد، اما نبايد تشويق بيش از حد باشد، زيرا اثر آن از بين ميرود (از تشويق كتبي هم حتي در ورقه امتحان ميتوان استفاده كرد.).
- از آزمون و نمره به عنوان تشويق و وسيلهاي براي بازخورد مطالبي كه دانش آموز آموخته است، استفاده كنيد. هرگز امتحان را وسيله تنبيه و ارعاب قرار ندهيد.
- از خاصيت برانگيختگي مطالب استفاده كنيد. محرك تازه ، عجيب و پرمعني سطح برانگيختكي را افزايش و كنجكاوي را زياد ميكند. ولي مطلب نبايد به قدري پيچيده باشد كه به شكست بيانجامد و ادراك كفايت فرد را كاهش دهد.
- مطالب آموزشي را از آسان به دشوار آموزش دهيد. در اين صورت هم در اثر دست يافتن به اندكي موفقيت ادراك كفايت او را افزايش دادهايد و هم اينكه دانشآموز احتمالاٌ با دريافت تشويق در اين مورد يك عامل انگيزش بيروني هم دريافت ميكند.
10- از ايجاد رقابت بين دانش آموزان به صورت فردي جلوگيري كنيد. براي مثال موقع پرسيدن سوال ابتدا نام دانش آموز را مشخص و سپس سوال را بپرسيد نه اينكه اول سوال را بپرسيد و منتظر داوطلب پاسخ دادن باشيد زيرا در اين صورت افراد معيني پاسخ داده و تشويق دريافت ميكنند و در دانش آموزان ضعيف انگيزش دروني كاهش ميبايد. البته بر خلاف اين قضيه ايجاد رقابت بين گروهها اثر مثبت دارد.
11- هنگام آموزش مطالب تازه از مثالهاي آشنا استفاده كنيد و در عوض موقع بيان كاربرد مطلب، از موقعيتهاي تازه استفاده كنيد.
12- علاوه بر توضيح و تشريح مطالب درسي به طور كلامي سعي كنيد از روشهاي ديگر تدريس خصوصاٌ روشهاي مشاركتي و فعال ( مانند بحث گروهي، بازيهاي آموزشي و گزارش فردي و گروهي) نيز استفاده كنيد.
13- بين آساني و دشواري تكليف توازن برقرار كنيد تا هم انگيزش پيشرفت را كاهش ندهد و هم موجب شكست و ناكامي نگردد.
14- تا آنجا كه ممكن است مطالب درسي را به صورت معني دار ( در ارتباط با موقعيتهاي واقعي زندگي و مشابه با زمينهي ذهني دانشآموز) ارايه دهيد و در حد امكان در انجام فعاليتهاي آموزشي به دانشآموزان آزادي عمل بدهيد.
ايجاد آنگيزه در دانش آموزان امروزي كه با تفريحات تازه و مشغله هاي ذهني بسيار درگيرند، مخصوصاٌ در درسي مانند شيمي كه هم مشكل و هم تقريباٌ ناملموس است كار دشوار و در عين حال خودش نوعي خلاقيت است. آنچه تا كنون آمد نظرات روانشناسان مختلف داخل و خارج كشور در زمينه افزايش انگيزش به معناي عام آن در همهي دروس و مهارتها است. مولف مقاله با توجه به همه ي نظرات يادگيري و انگيزش كه فقط بخشي از آن در اينجا آمد، و با توجه سوابق عملي خود و با آگاهي از نوع خاص آموزش در درس شيمي راهكارهاي زير را براي افزايش انگيزه دانش آموزان براي آموختن عميق و كاربردي شيمي در حيطه هاي مختلف پيشنهاد ميكند.
آ) حيطه اختيارات مسئولان بالادست:
- گردشهاي علمي از مراكز آموزش عالي و مشاغل مربوط به شيمي و استفاده از تجارب افرادي كه با صنايع شيميايي درگيرند، در انگيزش دانش آموزان براي يادگيري بهتر اين درس بي تاثير نخواهد بود (البته اگر چنين امكاني از طرف مدارس و كارگاهها و كاخانه هاي مختلف ايجاد گردد).
- بازنگري در كتب شيمي دبيرستان و پيشدانشگاهي و سوالات كنكورها، تا دانش آموزان مجبور به حفظ برخي مطالب نشوند و جنبه مفهومي مطالب را بيشتر مورد توجه قرار دهند.
ب) حيطهي اختيارات معلم و مسئولان بالادست
- رضايت مندي واقعي (نه شعار گونه) معلم شيمي از رشته و شغل خود و ابراز آن باعث انگيزش بيروني و دروني دانش آموزان ميگردد. چه بسا افرادي كه به خاطر عدم رضايت معلم خود از رشته و يا شغل خود حتي از ادامه تحصيل مايوس و نااميد شده و ترك تحصيل كرده اند.هر چند به نظر ميرسد بيان برخي مشكلات سر راه در انتخاب آگاهانه مسير مفيد است.
- طرح موضوعاتي در زمينه صنايع مختلف و نوين شيميايي در جلسات گروههاي آموزشي و برگزاري دورههاي ضمن خدمت در اين زمينه و بهتر از آن تشكيل اتاق هم انديشي صنعتي معلمان شيمي.
پ) حيطهي اختيارات معلم و مسئولان مدرسه
- براي برانگيختن ادراك كفايت دانشآموزان، آنها را با سوالات شيمي دبيرستانهاي كشورهاي ديگر و يا سوالات المپيادهاي مختلف آشنا كنيد تا خودشان را در جامعه جهاني كه رو به توسعه است احساس كنند.
- سوالات امتحاني مختلف را به شيوهاي جذاب و متنوع طراحي كنيد. شكل سنتي سوالات تكراري و خسته كننده شده است.
- با كمك دبيران ساير دروس از كارهاي عملي دانش آموزان نمايشگاههاي كوچك در مدرسه و اگر شد، در منطقه/ناحيه تشكيل دهيد. اين امر هم تشويقي براي صاحبان اثرها و هم جرقهاي براي ايجاد اثرهاي ديگر توسط سايرين خواهد شد.
- برگزاري همايش دانش آموزي شيمي حتي با امكانات و سطح علمي پايين.
- شناسايي و راهنمايي دانش آموزان مستعد به پژوهش واقعي در پژوهش سراهاي دانش آموزي
- شخصيت والا و دست نيافتني دبير شيمي (و البته هر معلمي) عاملي براي جذب و شيفتگي دانشآموز به معلم و متعاقب آن علاقهمندي به درس معلم ميشود. لذا فراتر از مطالب شيمي بايد، خود معلم انساني وارسته و داراي ابعاد مثبت شخصتي باشد.
- از آنجا كه شيمي علمي ذهني است ( مخصوصاٌ در دبيرستانهاي ما كه وسايل آزمايشگاهي كاملي وجود ندارد) لذا بيان جنبههاي كاربردي اين علم و نقش آن در زندگي روزمره ما موجب برانگيختن حس كنجكاوي در دانشآموزان ميشود. بهتر است در مواردي، گرايشهاي مختلف شيمي و كاربرد و وظيفه هر يك و نيز شيوههاي ادامه تحصيل را در اين رشته در مقاطع بالاتر، به اطلاع دانشآموزان برسانيد.
- براي خارج كردن دانشآموزان از ابهام اينكه سرانجامِ كسي كه شيمي را ادامه ميدهد چه ميشود، بهتر است برخي چهرههاي ايراني و يا خارجي موفق و مشهور در اين زمينه را معرفي كنيم.
- استفاده از روشهاي فعال تدريس مانند روش همياري. البته در اين مورد نيز همكاري و توجيه بودن مسئولان مدرسه مهم است.
بي شك ميدانيم كه عصر حاضر عصر انفجار اطلاعات است. بر فرض كه يك معلم شيمي همه چيز را درباره علم شيمي بداند(امري كاملاٌ ناممكن) آيا اين اطلاعات را ميتوان در فرصت اندك كلاٌ به دانشآموزان منتقل كرد. و آيا اين كار جز حفظ مطالب، كمكي هم به حل مشكلات جامعه بشري خواهد كرد. با اين روش ما در آينده چند درصد از علم جهان را توليد خواهيم كرد؟ اما اگر از روشهاي فعال استفاده كنيم انگار به جاي دادن يك ماهي، ماهيگيري را ياد دادهايم. فرض كنيم اطلاعات يك معلم دريايي بيانتها باشد، اگر بخواهيم اين دريا را به دانشآموزان منتقل كنيم چه راهي بهتر است؟ آيا القاي اين اطلاعات آنهم به طور كامل _ اگر ممكن باشد- نتيجهاي جز اين دارد كه فرد ديگري كه از نظر معلومات عيناٌ شبيه معلم است تربيت خواهد شد؟ ولي اگر اجازه دهيم دانشآموز در اين دريا با قايق عقلش بگردد و آنچه را لازم دارد صيد كند و سپس با فرآوري محصول صيد خود به نتايج و معلومات تازهتري برسد، آيا باز هم معلومات، صرفاٌ منتقل شده يا اينكه علاوه بر انتقال، افزايش نيز يافته است؟ در تدريس فعال دانشآموز از ميان انبوه اطلاعات با توجه به استعداد و توانايي ذهني خودش با اختيار، برخي مطالب را بر ميگزيند و چون در اين صورت ادراك كنترلي او افزايش مييابد بنابراين با موفقيت روبرو شده و اين موفقيت با انگيزش مضاعف او را به دريافت بقيه مطالب سوق خواهد داد.
- در ارتباط با شيمي پروژههاي مختلفي كه زياد ساده و يا زياد مشكل نباشند، پيشنهاد كنيد. كارهاي گروهي و كاردستي و تحقيق دانشآموزان را واقعاٌ در ارزشيابيها مدنظر قرار دهيد و فقط نمره مثبت به اين پروژهها در نظربگيريد. در هنگام پيشنهاد يك پروژه يا تحقيق، كتابها، مجلات در دسترس دانشآموزان و همچنين آدرس سايتهاي مفيد براي آن موضوع را در اختيار دانشآموزان قرار دهيد(حمايت آموزشي).
- از وسايل كمك آموزشي موجود حداكثر استفاده را بكنيد تا مطالب هر چه بيشتر جنبهي عيني و ملموس پيدا كنند. از وسايل معلم ساز هم ميتوان در سركلاس استفاده كرد مثلاٌ ديده شده كه ساختن يك چهاروجهي با كاغذ در ارايه درس اشكال هندسي مولكولهايي مانند متان و ... بسيار جذاب و مفيد واقع شده است. در اين زمينه ميتوان دانشآموزان را نيز به ساختن وسايل كمك آموزشي(براي آنانكه در كارهاي عملي موفقترند) و يا طراحي و نوشتن نرمافزار شيمي (براي علاقهمندان به رايانه) راهنمايي و تشويق كرد.
- آموختن برخي مطالب جالب شيمي كه جنبه سرگرمي و چشم بندي دارد موجب برانگيختن آنها به يادگيري مطالب بيشتر خواهد شد(مانند جوهرهاي نامرئي، تغيير رنگهاي غيرمنتظره و ...). انجام آزمايشات جالب و حيرتانگيز شيمي براي افزايش احساس كاربردي بودن مطلب بسيار مفيد و موثر واقع ميشود.
- نقش شيمي را در زندگي روزمره ما به روشني تمام بيان كنيد تا دانشآموزان از مطالعه درس شيمي احساس بيهودگي و خستگي نكنند.
- ترغيب دانش آموزان به استخراج و طراحي انواع سوالات از كتاب و جزوه درسي باعث ميشود دانشآموزان هنگام طرح سوالات وه ويژه سوالات چهرگزينهاي به نكات ريز مطلب توجه كنند و اين عمل همانند جورچيني كه كودك را به خود جذب ميكند، دانشآموز را مجذوب خود خواهد كرد.
10- تشكيل گروههاي خبرنگاري شيمي در هر كلاس براي جمعآوري اخبار جديد درباره شيمي.
11- . سعي كنيد از دانشآموزان در ارايه درس و آوردن مثالهاي عملي از موضوع مورد بحث كمك بگيريد. اين امر علاوه بر اينكه آنان را به چالش واميدارد گاهي اطلاعات خوبي را هم در اختيار معلم قرار ميدهد.
12- بيان مطالب اندكي فراتر از سطح كتاب باعث بازتر شدن ديد دانشآموزان شده و فهم مطالب اصلي را آسانتر ميكند. به همين دليل معرفي كتب شيمي دانشگاهي و حتي نشان دادن و تدريس چند صفحه از مطالب جالب آنها(البته بدون ارزشيابي) مفيد خواهد بود.
13- ذكر تاثير شيمي در رشتههاي مختلف كنكور سراسري و آزاد و همچنين بيان ارتباط شيمي با ساير رشتهها خصوصاٌ رشتههاي نو مانند شيمي هستهاي، نانوتكنولوژي، بيوتكنولوژي و بيوشيمي و همچنين معرفي مشاغلي كه يك فارغالتحصيل شيمي به راحتي ميتواند آن را انتخاب كند در ذهن دانشآموزان آيندهاي روشنتر ترسيم مي كند.
14- براي اين سوال اكثر دانشآموزان پاسخ قانع كننده، منطقي و جوان پسند پيدا و ارايه كنيد هر چند مستقيماٌ از شما نپرسند " اگر شيمي اينقدر مهم و پولساز است پس چرا دبيران شيمي خودشان از اين منبع عظيم ثروت استفاده قابل قبولي نكردهاند؟ "
بر اساس تمام نظريههاي يادگيري و انگيزش علاوه بر 23 روشي كه پشنهاد گرديد، به نظر ميرسد به طور كلي توجه كردن به تفاوتهاي فردي دانشآموزان و استفاده از روشهاي متناسب براي افراد و كلاسهاي مختلف به جاي تاكيد بر يك روش خاص براي بهينه كردن نتيجه آموزش مفيد است. شايد اشكالي عمومي براي اين پيشنهادها كمبود وقت كلاس باشد ولي قرار نيست همهي روشها را در يك كلاس پياده كنيم، با توجه به تفاوتهايي كه بين كلاسهاي مختلف وجود دارد برخي روشهاي مفيد را انتخاب خواهيم كرد. بايد دقت كرد كه هر چند برخي دانشآموزان از شيمي خوششان نميآيد اما حتماٌ در درسها يا مهارتهاي ديگري علاقه و توانايي زيادي دارند و معدود افرادي پيدا ميشوند كه بي دليل به كاري علاقهمند يا از آن فراري باشند. هيچ علاقهاي بي دليل نيست.
منابع
- روانشناسي پرورشي، دكتر علياكبر سيف، چاپ اول 1379 انتشارات آگاه
- انگيزش در كلاس درس، چريل ال اسپالدينگ، مترجم:محمدرضا نائينيان و اسماعيل بيابانگرد، 1379 انتشارات مدرسه
- مجله رشد آموزش شيمي، شماره63 ، سال 1381
- مجله رشد آموزش شيمي، ويژهنامه اولين كنفرانس آموزش شيمي، 1376
- مجله پيوند، شماره320 ، سال 1385
- مجله پيوند، شماره 311 ، سال 1384
چگونه می توان عمر منابع تجدید ناپذیر طولانی کرد - محمدرضا نصیری 
نقش انرژی‌های تجدیدپذیر در مقابله با بحران کم آبی - سلامی 
در باره انرژی هسته ای بیشتر بدانیم - حسین فرمقدم 
دمیتری ایوانویچ مِندِلیف 
ویژگی های کربن
تغییرات دمایی: علی حسن زاده